Καλησπέρα!

Στη χθεσινή ειδησεογραφία της ημέρας, το μάτι μου έπεσε σε μία επέτειο. Στις 9 Νοεμβρίου 2018 συμπληρώθηκαν 29 χρόνια από την πτώση του μεγαλύτερου ίσως συμβόλου του Ψυχρού Πολέμου, του Τείχους που χώριζε το ανατολικό από το δυτικό Βερολίνο. Η στρατιωτική κατασκευή ύψους 3,6 μ. δε χώριζε μόνο μια πόλη αλλά μια ολόκληρη εποχή σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα με αγεφύρωτες αντιθέσεις που σφράγισαν το τελευταίο μισό του 20ου αιώνα.

Το τείχος δεν υπάρχει πια, όμως η ιστορία και η ζωή προχωρά πάντα στιγματισμένη με αντιθέσεις και διαχωριστικές γραμμές. Χώρες που βίωσαν ή βιώνουν ακόμα και σήμερα τη φρίκη του πολέμου και χώρες με μακρά και αδιάλειπτη περίοδο ειρήνης, χώρες πλούσιες αλλά και χώρες φτωχές, χώρες με χριστιανικό πληθυσμό αλλά και χώρες μουσουλμανικές … Έχοντας την τύχη να πραγματοποιήσω το καλοκαίρι ένα διπλό ταξίδι στην Ελβετία και το Κόσοβο βιώνοντας τα παραπάνω (βλ. Η Ευρώπη του άπλετου φωτός και της βαριάς σκιάς – Μέρος ΙΙ & Η Ευρώπη του άπλετου φωτός και της βαριάς σκιάς – Μέρος Ι), αναρωτήθηκα αν υπάρχει μία και μόνο χώρα που μπορεί να συμπυκνώσει αυτή την αίσθηση της ύπαρξης των αντιθέσεων, των αόρατων τειχών. Και χωρίς να αφιερώσω πολλές ώρες στο ψάξιμο, υποψιάστηκα ότι ναι, υπάρχει!… και μάλιστα βρίσκεται μόλις 90 λεπτά με το αεροπλάνο μακριά μας.

Πρόκειται για το Λίβανο, μια χώρα που βρέχεται από τη Μεσόγειο και βρίσκεται στη Μέση Ανατολή, το γεωγραφικό και πολιτισμικό σημείο των πολιτισμών που εμφανίστηκαν στην Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη και που δεν είναι ούτε ακριβώς ασιατικοί, ούτε ακριβώς αφρικανικοί, ούτε ακριβώς ευρωπαϊκοί. Είναι μια χώρα που βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης κρίσης ταυτότητας και αυτό είναι ακριβώς που την κάνει μαγική !

◊ Τόπος

Ο Λίβανος των έξι εκατομμυρίων κατοίκων είναι μια χώρα απλωμένη κατά μήκος της θάλασσας αλλά στριμωγμένη ανάμεσα στη Συρία, με την οποία συνορεύει βορειανατολικά, και το Ισραήλ που βρίσκεται νότια του. Πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη είναι η Βηρυτός, με ένα ευπρεπέστατο αεροδρόμιο, το οποίο άφησα, μετά τη σύντομη διαδικασία σφράγισης του διαβατηρίου μου, προκειμένου να κατευθυνθώ στο κέντρο.

Από την πρώτη βόλτα, όσοι έχουν την εντύπωση ότι θα δουν μια χώρα προσκολλημένη στο Ισλάμ ή ότι λόγω του εμπολέμου παρελθόντος θα συναντήσουν βομβαρδισμένο τοπίο, θα πέσουν έξω. Ο μέσος Έλληνας έχει βέβαια στο μυαλό του τη Μέση Ανατολή ως ένα μέρος όπου κυκλοφορούν όπλα και μαυροντυμένες γυναίκες με μαντήλες, χωρίς να γνωρίζει ότι ο Λίβανος είναι ένα μωσαϊκό πολιτισμών και θρησκειών με τις δικές τους ιδιαιτερότητες.  Το 54% των κατοίκων είναι μουσουλμάνοι (διαφορετικών δογμάτων), το 40,5 % χριστιανοί (επίσης πολλών δογμάτων) και το 5,5 % Δρούζοι. Το Σύνταγμα της χώρας αναγνωρίζει 18 διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα, ενώ ακόμη και οι ανώτατες πολιτειακές θέσεις μοιράζονται με βάση το θρήσκευμα. Ο πρόεδρος της χώρας πρέπει υποχρεωτικά να είναι Χριστιανός Μαρωνίτης, ο πρωθυπουργός Σουνίτης Μουσουλμάνος, ο πρόεδρος της Βουλής Σιίτης Μουσουλμάνος και ο υπουργός εξωτερικών Ορθόδοξος χριστιανός.

Η μίξη αυτή των θρησκειών και η πολυπολιτισμικότητα έχει ασφαλώς τις ρίζες της και στην ιστορία. Η ακτή του σημερινού Λιβάνου ήταν στην αρχαιότητα το κέντρο του κράτους της Φοινίκης που φημίζονταν για τα δάση και την αρωματική ξυλεία την οποία εμπορεύονταν ο κατ’ εξοχήν θαλασσινός λαός της, πλέοντας σε όλες τις γνωστές τότε θάλασσες. Η Βηρυτός, Μπεϊρούτ στα αραβικά, χτίστηκε εκεί που βρίσκονταν η ομώνυμη φοινικική πόλη, νοτιότερα βρίσκεται η πόλη της Σιδώνας (Saida) ενώ στο βορρά θα συναντήσει κανείς τη Βύβλο (Byblos), την οποία επισκέφθηκα. Πρόκειται για μερικά από τα αρχαιότερα και ενδοξότερα αστικά κέντρα στην παγκόσμια ιστορία.

Στη διάρκεια των αιώνων η περιοχή του Λιβάνου δέχτηκε την κυριαρχία και επιρροή των Περσών, των Ελλήνων, των Ρωμαίων, των Βυζαντινών, των Αράβων, των Μαμελούκων, και των Οθωμανών για να περιέλθει στις αρχές του προηγούμενου αιώνα στη σφαίρα επιρροής των Γάλλων, ως αποικία, μέχρι την οριστική ανεξαρτησία της χώρας το 1944. Η συνέχεια είναι επίσης γεμάτη συγκινήσεις. Το 1948 ξεσπά ο Αραβοϊσραηλινός πόλεμος, ακολουθείται από τον πρώτο Εμφύλιο το 1958 και έπεται ο Πόλεμος των Έξι Ημερών το 1967 κατά τον οποίο εκατοντάδες Παλαιστίνιοι προσφεύγουν και εγκαθίστανται στο Λίβανο. Πάρα ταύτα, η πόλη αποκτά τη δεκαετία του ’60 τη φήμη του Παρισιού της Μέσης Ανατολής μέχρι να ξεσπάσει ο καταστροφικός 15ετής εμφύλιος (1975-1990), ο οποίος επιτρέπει στη Χαρούλα του Ρετιρέ να κλείσει ένα επεισόδιο με τη φράση «θα γίνει Λίβανος εδώ μέσα, Λίβανος!» (τουρου τουρου τουρου 🙂 ). Από εκεί και έπειτα η χώρα σηκώνει ξανά το κεφάλι της, όχι πάντα χωρίς αναταράξεις (χαρακτηριστική η ολιγοήμερη πολεμική σύρραξη με το Ισραήλ το 2006), χτίζεται από το μηδέν και σήμερα είναι σε θέση να στέκεται όρθια παρά τις πιέσεις από τον πόλεμο που διεξάγεται στη γειτονική Συρία.

Η παραπάνω ιστορική καταγραφή συνδέεται άρρηκτα με το τοπίο, τα αξιοθέατα και την όλη εμπειρία που θα βιώσει κανείς στη Βηρυτό. Η γαλλική επιρροή είναι εμφανής στις επιγραφές των δρομών και στην αρχιτεκτονική κληρονομιά με κυριότερο εκπρόσωπό της το ρολόι της Place d’Etoile με τους όμορφους πεζόδρομους που καταλήγουν εκεί. Η χριστιανική παράδοση είναι επίσης παρούσα όπως μαρτυρά ο περίτεχνος ελληνορθόδοξος Ναός του Αγίου Γεωργίου, ο μαρωνίτικος καθεδρικός ναός του Αγίου Γεωργίου με την πανέμορφη νεοκλασική πρόσοψη, ο αρμενικός ναός των Αγίων Ηλία και Ιερομάρτυρα Γρηγορίου και το μοναστήρι της Παναγίας Χαρίσας, σε κοντινή απόσταση από την πρωτεύουσα. Στο ίδιο κάδρο με το σταυρό της εκκλησίας κάνει έντονη την παρουσία του και το Ισλάμ με το Μεγάλο Τζαμί σε άψογο αραβικό διάκοσμο και το Τζαμί Ελ Αμινέ. Τα ίχνη του Ρωμαϊκού πολιτισμού είναι και αυτά εκεί, με τα περίφημα ρωμαϊκά λουτρά να δεσπόζουν, για να μην αναφερθεί κανείς στους ναούς του Δία, της Αφροδίτης και του Ερμή που βρίσκονται στο Μπάλμπεεκ, μερικά χιλιόμετρα έξω από τη Βηρυτό. Φυσικά υπάρχει και η σφραγίδα του ελληνικού πολιτισμού. Αυτήν θα τη νιώσει κανείς πολύ έντονα στην πόλη της Βύβλου αλλά και στο Εθνικό Μουσείο της πόλης. Το τελευταίο ξεχωρίζει. Μοντέρνο, καλαίσθητο, άψογα οργανωμένο, σου προσφέρει τη δυνατότητα να χαθείς στο χρόνο, να διαβάσεις και να δεις μία από τις πρώτες απεικονίσεις που έφτιαξε ο άνθρωπος, ένα βότσαλο, και να θαυμάσεις τα μοναδικά ψηφιδωτά των επτά σοφών της αρχαίας Ελλάδας. Εκεί, ο φύλακας θα σε κοιτάξει με σεβασμό όταν του πεις ότι είσαι από την Ελλάδα, θα σου υπενθυμίσει ότι το φοινικικό αλφάβητο γέννησε το ελληνικό και θα σε προτρέψει να δεις οπωσδήποτε τα νομίσματα που ο Μέγας Αλέξανδρος έκοψε στην Βύβλο. Και μιας και πιάσαμε τα μουσεία, επιβάλλεται συν τοις άλλοις, η επίσκεψη στο Μουσείο Τέχνης της οικογένειας Sursock καθώς και στο Dar El-Nimer, ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα που φιλοξενεί φωτογραφικές εκθέσεις (εγώ είχα την τύχη να δω έκθεση του Josef Kudelka για τον οποίο έκανα αναφορά σε προηγούμενη ανάρτηση).

Όσο για την κληρονομιά που άφησε ο Εμφύλιος Πόλεμος αλλά και το ταραγμένο περιβάλλον της περιοχής; Στον αστικό ιστό είναι βαριά, όπως καταδεικνύει ένας αριθμός κατεστραμμένων κτιρίων με τρύπες από σφαίρες και βλήματα, με κυριότερο το Beit Berut, που συντηρείται σαν μουσείο και χώρος εκδηλώσεων. Στα περίχωρα της πόλης, στέκουν εδώ και δεκαετίες οι δώδεκα προσφυγικοί καταυλισμοί όπου ζουν οι 500.000 Παλαιστίνιοι και λειτουργούν υπό την αιγίδα της υπηρεσίας του ΟΗΕ, της UNRWA (επισκέφθηκα τον μικρότερο από αυτούς).

Αν ωστόσο οι παραπάνω εικόνες τονίζουν την ποικιλομορφία της χώρας, αυτό που συναρπάζει ακόμα περισσότερο είναι το μείγμα Ανατολής και Δύσης που νιώθεις σε κάθε σημείο. Από τη μία, εικόνες μιας δυτικής κοσμοπολίτικης μεγαλούπολης με σύγχρονα εμπορικά κέντρα, καταστήματα, ακριβά αυτοκίνητα, δεκάδες καφέ, εστιατόρια και μπαρ, έντονη νυχτερινή ζωή, πλούσιους καλοντυμένους Λιβανέζους (ειδικά στις περιοχές Hamra και Gemmazyeh). Από την άλλη, οι μουσουλμανικές περιοχές αλλά και η συνοικία Bourj Hammoud (όπου ζουν οι περίπου 150.000 Αρμένιοι της χώρας), πιο φτωχές συνοικίες (με κάποιες εξ αυτών να υποστηρίζουν τη γνωστή στρατιωτική και πολιτική οργάνωση Χεζμπολάχ) με χαμόσπιτα και γυμνά καλώδια (σημειωτέον ότι στο Λίβανο κόβεται το ρεύμα τρεις ώρες κάθε μέρα), παλιά αυτοκίνητα, μαγαζάκια και καφενεδάκια όπου ο ναργιλές δίνει τον απαραίτητο οριεντάλ τόνο. Αν πάντως θέλει κανείς να δει την πιο αραβική-συντηρητική πλευρά του Λιβάνου, μπορεί να ταξίδέψει στην Τρίπολη (καμία σχέση με την Αρκαδία) όπου η εικόνα της Ανατολής, με τους λίγους τουρίστες, είναι εντονότερη.

«Και πού θα δει κανείς μια πιο ίδια, ομογενοποιημένη εικόνα, ανεξαρτήτως όλων των παραπάνω»; θα πει κανείς. Κατά πρώτον στην προβλήτα (Corniche) με τη θέα της Μεσογείου, τις αμέτρητες φοινικιές και τους περίφημους «Βράχους των Περιστεριών», εκεί όπου μπορεί να συνυπάρξει η μαυροφορεμένη μουσουλμάνα με τον πιτσιρικά που κάνει jogging ακούγοντας ραπ μουσική. Κατά δεύτερον, στο κορνάρισμα που σου σπάει τα αυτιά και στην τρελή οδήγηση με την ανυπαρξία διαβάσεων και το γενικό χάος των δρόμων. Και τελευταίο και καλύτερο στο τέλειο φαγητό. Μεταξύ άλλων, ταμπουλέ, χούμους, φαλάφελ, σαούρμα, θαλασσινά και ψάρια και φοβερά σιροπιαστά γλυκά που σε κάνουν να διαγράψεις τη λέξη διαίτα όσο βρίσκεσαι εκεί.

Τέλος, ανάλογα με τον χρόνο που θα διαθέσει κάποιος, ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης η κοιλάδα Καντίσα με τους περίφημους κέδρους όπου υπάρχει το χιονοδρομικό κέντρο της χώρας αλλά και το Μπσαρί, η γενέθλια πόλη του διάσημου Λιβανέζου ποιητή Χαλίλ Γκιμπράν. Η χώρα συνδυάζει αυτό που λέμε βουνό και θάλασσα.

◊ Άνθρωποι

Όσο εύκολα μπορεί κανείς να κατανοήσει τις αντιθέσεις του Λιβάνου άλλο τόσο εύκολα μπορεί να συνειδητοποιήσει από την πρώτη στιγμή που θα συναναστραφεί μαζί τους ότι οι Λιβανέζοι είναι ένας πολύ ξεχωριστός λαός και μάλιστα ότι υπάρχει μέσα τους το «ελληνικό δαιμόνιο». Όπως και με το τοπίο, ο προβληματισμός εξακολουθεί να υπάρχει. Είναι Μεσόγειοι; είναι Ανατολίτες; είναι Άραβες; Στην πραγματικότητα νομίζω πως η ιδιοσυγκρασία τους, τούς επιτρέπει να είναι απλά όλα τα παραπάνω. Κάτι σαν τους … Έλληνες που έχουν μια μείξη από τη βαλκανική, μεσογειακή και ανατολίτικη κουλτούρα.

Η συναναστροφή με τους ντόπιους κάθε άλλο παρά δύσκολη είναι. Είναι πολύ ανοιχτοί σε σημείο που θα ξεκινήσουν από μόνοι τους να συζητήσουν μαζί σου και να σε ρωτήσουν από πού είσαι. Είναι χαρακτηριστικό ότι καθώς έβγαζα μια φωτογραφία ενός κτιρίου, ένας Λιβανέζος με πλησίασε να μου υποδείξει πού έχει αντίστοιχης αρχιτεκτονικής κτίσματα, που μπορώ να πιω ένα καλό παραδοσιακό αραβικό καφέ ενώ στο τέλος με ευχαρίστησε και θεωρούσε τον εαυτό του ευγνώμονα που επισκέφθηκα τη χώρα του.

Η πραγματοποίηση μιας ημερήσιας εκδρομής, ενός αρχιτεκτονικού tour και η επίσκεψή μου στον προσφυγικό καταυλυσμό του Mar Elias όπου αναφέρθηκα προηγουμένως, μου έδωσε επίσης την ευκαιρία να δω περισσότερες πτυχές από την κουλτούρα και τη συμπεριφορά των ντόπιων. Η ευγένειά τους, η αγάπη τους για τις τέχνες και τη μόρφωση είναι κάποιες από αυτές και ακολουθείται από το γεγονός ότι είναι πολύ φιλόξενοι. Κάτι τέτοιο όμως μάλλον δεν προκαλεί έκπληξη. Όπως και το γεγονός ότι οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας είναι απολύτως διεφθαρμένες τη στιγμή που ο κόσμος αρέσκεται στο να επιδεικνύει το ακριβό του κοστούμι ή αυτοκίνητο. Όλα αυτά καταλήγουν στην εξής αντίφαση, όπως ακριβώς μου την περιέγραψε ο συνομίλικος με μένα Kiffah κατά το ταξίδι μας προς την Τρίπολη: «Οι Λιβανέζοι είναι πολύ έξυπνοι και ικανοί άνθρωποι ως ξεχωριστά άτομα, αλλά ως μια ομάδα, ως ένα έθνος είμαστε φοβερά προβληματικοί, αδιαφορούμε για την κοινωνική οργάνωση λες και δεν έχει σχέση με την προσωπική μας εξέλιξη και πρόοδο». «Και ξέρεις», μου λέει, «από πού φαίνεται αυτό; από το ότι οι Λιβανέζοι που ζουν σε χώρες του εξωτερικού είναι οι περισσότεροι πετυχημένοι ενώ στη χώρα τους δεν μπορούν να προκόψουν»; Μαντέψτε σε ποια ακόμα χώρα παραπέμπει η παραπάνω περιγραφή !

Ωστόσο, εκείνο που δεν περίμενα να συναντήσω ήταν ένα σχετικά φιλελεύθερο και ανοιχτό πνεύμα που διαπνέει ειδικά τους νέους ανθρώπους, αν σκεφθεί κανείς μάλιστα ότι δεν έχουν πολλοί τη δυνατότητα να ταξιδεύουν ελεύθερα (για να έρθουν στην Ευρώπη φερ’ ειπείν χρειάζεται βίζα) και να αποκτούν παραστάσεις. Παρά το ότι μπορεί να υπάρχουν αντεγκλήσεις στην κοινωνία, δεν έχουν πρόβλημα να συζητήσουν και να ακούσουν και τις δύο πλευρές ενός ζητήματος. Σε σημείο που ακόμα και ο Παλαιστίνιος (με Λιβανέζα μητέρα) εργαζόμενος στον ΟΗΕ που είχε σαφή στάση σε ζητήματα όπως οι σχέσεις με το Ισράηλ (και με το δίκιο του αφού το τελευταίο έχει επιβάλει καθεστώς απαρτχάιντ στον παλαιστινιακό λαό) διατηρούσε ένα μίνιμουμ συγκαταβατικότητας. Ίσως όλη αυτή η συμπεριφορά να υποδηλώνει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης ενός λαού που δεν θέλει επ’ ουδενί να ξαναβιώσει την πολεμική σύρραξη. Ακόμη και αυτή η ιδιαιτερότητα πάντως, κάνει αυτούς τους ανθρώπους ξεχωριστούς.

◊ Εμπειρία

Η αλήθεια είναι ότι θα μπορούσα να εξιστορώ σε πολλές ακόμα γραμμές τις εικόνες, τα τοπία και τα συναισθήματα που γέννησε αυτή η χώρα με την τόσο μεγάλη πολιτισμική κληρονομιά και το τεράστιο ιστορικό βάρος. Όμως, η αποσπασματική αναφορά κάποιων και η ανάδειξή τους σε κάτι το ξεχωριστό, θα ήταν άδικη. Αν και ο χρόνος παραμονής μου δεν ξεπέρασε τα τέσσερα βράδια, η εμπειρία του ταξιδιού στο σύνολό της ήταν τέτοια που θα αφήσει το αποτύπωμά της.

Πριν ταξιδέψω (παρέλειψα να αναφέρω επίσης, επειδή πολλοί με ρώτησαν, ότι ένα ταξίδι στο Λίβανο είναι αρκετά έως πολύ ασφαλές) στο διάστημα που ερευνούσα το πού θα κινηθώ και τι θα κάνω, είχα παρακολουθήσει ένα ντοκιμαντέρ του γνωστού σεφ, συγγραφέα και παρουσιαστή, που πρόσφατα έδωσε ο ίδιος τέλος στη ζωή του, Anthony Bourdain από ένα ταξίδι του στη Βηρυτό. Μου είχε κάνει εντύπωση ότι ξεκινούσε με τη φράση «δεν υπάρχει κανένα άλλο μέρος που να μοιάζει έστω και κάπως με το Λίβανο». Αμέσως σκέφθηκα ότι πρόκειται για υπερβολή. Είναι ποτέ δυνατόν μια χώρα να μη μοιάζει με κάποια άλλη; Κι όμως δύο εβδομάδες μετά την επιστροφή μου, τείνω να το πιστέψω, ακόμη και αν ξέρω ότι λογικά δε θα καταφέρω να ταξιδέψω σε όλες τις χώρες για να πιστοποιήσω αυτό τον ισχυρισμό.

Έχω διαβάσει ότι το ιερό προσκύνημα στη Μέκκα είναι μια από τις υποχρεώσεις ενός μουσουλμάνου που πρέπει να πραγματοποιήσει στη ζώη του αν σύμφωνα με το Κοράνι «μπορεί να ανταπεξέλθει στα έξοδα και αν μπορει να εξασφαλίσει τη διαβίωση της οικογένειάς του κατά την απουσία του». Κάνοντας τον παραλληλισμό, τολμώ να πω ότι είναι χρέος κάθε ταξιδιώτη που σέβεται τον εαυτό του να βρεθεί έστω και μία φορά στη ζωή του στο Λίβανο, να έχει όλες τις αισθήσεις του σε εγρήγορση για τα χρώματα, τα αρώματα, τις γεύσεις και τις μουσικές που προσφέρει αυτός ο τόπος.

Για να το πω και διαφορετικά, ας υποθέσουμε ότι έρχεται να επισκεφθεί τον πλανήτη μας ένας κάτοικος από ένα άλλο ουράνιο σώμα του σύμπαντος. Και ας πούμε ότι έχει τον περιορισμό να πάει σε μία και μόνο χώρα με σκοπό να έρθει σε επαφή και να καταλάβει τον κόσμο, την ιστορία, τον πολιτισμό, την εξέλιξη του ανθρώπου, την κουλτούρα του, την έκφραση του μέσω της γλώσσας, τον τρόπο ζωής του, το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει. Τότε λοιπόν, αν εξαιρέσουμε τους πολιτισμούς της Άπω Ανατολής και ίσως της Υποσαχάριας Αφρικής, δεν υπάρχει πιστεύω άλλη χώρα με τόσο ισχυρή αντιπροσωπευτικότητα της κάθε μίας από τις παραπάνω εκφάνσεις της ζωής. Θα του λέγαμε χωρίς δισταγμό να πάει στο Λίβανο. Ο Bourdain είχε δίκιο, δεν υπάρχει άλλο μέρος σαν αυτό.

Αφού λοιπόν πραγματοποιήσετε το ταξίδι, να είστε σίγουροι ότι θα είναι γεμάτο περιπέτειες, γεμάτο γνώση, χωρίς Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες. Φροντίστε μόνο να είναι μακρύς ο δρόμος, για να το απολαύσετε. Από την άλλη, όσο και να μείνεις κάπου, το καλύτερο ταξίδι είναι πάντα το επόμενο 🙂

Βασίλης (10.11.2018)

ΥΓ. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον αντισυμβατικό σεφ που γύρισε τον  κόσμο, Anthony Bourdain, και τον εκ των κορυφαίων ποιητών και στοχαστών του 20ου αιώνα, Χαλίλ Γκιμπραν μπορείτε να ανατρέξετε στις παρακάτω ιστοσελίδες:

– https://explorepartsunknown.com/remembering-bourdain/
– http://www.gibrankhalilgibran.org/Home/